Prolingua

Por Esperanza L. Mariño Davila

            O poeta de Paniceiros (Tinéu, 1965), logrou espallar a memoria do paraíso perdido da infancia a través das vivencias e circunstancias da súa aldea natal –sita nun concello do occidente asturiano- e, por extensión, cantar un mundo rural en perigo de se extinguir. Idéntica preocupación albergaba o poeta do Courel Uxío Novoneyra, manifestada na orixinal obra Onde só queda alguén pra aguantar dos nomes (1999), cando o cativo uso mesmo da toponimia denotaba unha perdurable derrota. Así, a mención dos topónimos esgrímese como esconxuro contra o esquecemento.

Debido á alta calidade da obra de Xuan Bello, esta foi traducida a varias linguas. Entre elas, a galega; así, en narrativa puidemos anosar Historia universal de Paniceiros (2008) e en poesía o poemario bilingüe, en galego e asturiano, Os nomes da terra / Los nomes de la tierra (2010), publicados ambos os dous en Compostela por Edicións Positivas. Deste xeito, tanto o profundo pouso coma o amor polas raíces quedan de manifesto no afamado poema Paniceiros, cunha nidia influencia de Celso Emilio Ferreiro no primeiro verso, así como a sombra dunha saudade moi galega -e portuguesa-. Precisamente os poetas galegos que máis influíron no tinetense, segundo recoñecemento explícito, foron Rosalía, Curros, Pondal e Celso Emilio:

                                   Coñezo un país onde o mundo se chama

                                   Zarréu Grandiella Picu la Mouta Paniceiros

                                   Un mundo que perdeu o rumbo dos camiños

                                   Xerusalén levantada na palma da man dun neno

                                   Un mundo que era alto luminoso esvelto

                                   Nacente e fonte e vocación de río (…)

                                   Un país onde a casa cae cae o hórreo a ponte

                                   O muíño a igrexa o home tamén cae

Onde a mirada era pura sinxela

                                   a pegada que deixara a nube no ceo

                                   Onde nada máis nos queda a memoria

                                   corrompida da infancia A nosa soidade

                                   O abandono de noso

            Unha nota salientable do poeta políglota é a paixón por diversas linguas, de aí a procurada e sólida formación filolóxica, culminada na Universidade ovetense; complementada ademais desde moi cedo co estudo das que máis lle interesaron, coma o portugués, ampliado mediante longas estadías en Portugal. A familiaridade co galego e co portugués, así como as múltiples lecturas literarias, achegaron un coñecemento inusual. E, desde sempre, Xuan Bello destacou pola defensa do galego falado no occidente de Asturias, o que lle ocasionou non poucos debates e rexeitamentos na súa propia terra.

Porén, nun texto de seu colgado en Facebook (con data do 20/5/2022), o poeta insiste en que “De mio padre heredé l´olvidu de la llingua gallega. Nunca quixo que la supiera pero bien llueu deprendí a ller ente les llinies del so acentu. Mal que fora, deprendí a falar en gallego por muncho que m´esforcé en cultivar la llingua que mio madre me tresmitió. Nesti poema faigo una declaración d´intenciones: el gallegu de Borrés, el Bierzu, ta na frontera col asturlleonés. (…) Si yo, en cuenta d´en Tinéu, tuviera nacío en Grandas o en Boal, tengo mui claro en qué llingua diba escribir. Nun me gusten los que se nieguen a ellos mesmos. Afirmándome, niéguenme.” En efecto, este detalle da orixe paterna berciana constitúe un detalle de particular relevancia, vencellando por tanto pai e fillo coa lingua galega. A raíz anterga, o apelido galego, teñen aflorado no herdeiro con especial intensidade nos últimos anos tras o sentido pasamento do pai. En El llibru nuevu (2017) destaca un significativo poema titulado La inquietú que nos quema, onde trata abertamente da profunda unión xerada entre ambos, que enxalza a importancia da figura paterna xa perdida:      

                                   Padre,

padre míu: cómo me manca que morrieras (…)

Quiero estrechate la mano; quiero que m´abraces

y me lleves al mar; al mar que se-y acuta

al primoxénitu. Mar de viñes

lo de to tierra, mar quemao

lo de los tos güeyos.

Llévame aende, padre, y dime

lo qu´agora sé y entós nin intuía:

hermanos somos na inquietú que nos quema.

            Relacionado precisamente con esta impoñente ausencia/presenza do pai está o único poema escrito en galego (até o momento). Igual que antano Paniceiros, o pequeno concello leonés de Borrés –con pouco máis de 300 veciños na actualidade- figura outro dos locus amoenus dunha infancia rural entre matos, carreiros e viñas, sempre baixo o repenique dos sinos. Velaquí o espléndido agasallo doutro poeta que complementa a extensa e brillante tradición da alofonía na literatura galega. Aínda que no caso de Xuan Bello, o termo alofonía probablemente resulte negador da metade da súa identidade ou, noutras verbas, impropio, inauténtico, alleo. 

Borrés

Volver ó tempo sen tempo, á terra erma de xuño

por aqueles camiños do Vieiro; volver á dúvida

de se paxaro ou cobra entre os matos da Coroa,

volver depois de tanto tempo á casa que meu pai

herdou do seu; volver en sílabas acesas ó viño

que non lle quita a naide nunca a sede de ser

e que lle pon ás caras o bravo ronsel dun destino

que se cumple na ferida e sempre no sangue.

Volver ás voltas da vida ós libros que un intre alumean

á fraternidade do Sabugueiro, á humildade daquela viña

que lle chamaban Cagalla e tanto nos rimos da sorte

que non tiñamos. ¿Lembras o carreiro d´El Resbaladelo?

Volver á sombra da figueira onde latexan niños

de luz escura, mundos acaso de outros pombos

en cuanto as campás da igrexa son os sinos reticentes

dun pobo que cala máis que fala, que dorme máis que soña

por adoración á nada.

Volver polo imperativo d´un soño que se opoñe ó sono.

Volver porque meu pai adusto me dixo nun soño

que tiña desatendidas as viñas que herdara do seu pai.

Atrevido, contesteille: ¿As tuas mans, son as miñas?

-Meu fillo, dixo, sempre soube que non tías remedio.