Prolingua

Francisco Fernández Rei

(Membro de ProLingua)

Levántate maio,

bastante dormiche,

pasou un burro

e non o sentiche

(Vilafranca do Bierzo)

O etnógrafo Clodio González, estudoso dos maios galegos, considera que desde a prehistoria “o home admirou o renacer do mundo vexetal, sobre todo naquelas sociedades que tiñan na agricultura o seu principal medio de subsistencia”; de aí que a finalidade principal das cerimonias que se organizan nas festas do ciclo de maio (de mediados de abril a mediados de maio) sexa “o festexo da morte do inverno e da chegada da primavera e maila propi[c]iación dunha boa colleita, afastando con este obxecto todo tipo de axentes que puideran danala: os fenómenos meteorolóxicos adversos, as pragas de animais, os seres maléficos (as meigas), etc” (1).

O maio protector do meigallo

Boa proba de que esas cerimonias proceden da noite dos tempos é que algunhas foron anatematizadas na península ibérica nos primeiros tempos da expansión do cristianismo. No Concilio de Elvira ou Iliberis (preto da actual Granada), celebrado entre os anos 300 e 306, “condenouse aqueles que lles pedían ós sacerdotes que fixeran preces, bendicións e outros rituais similares, a finais do mes de abril, para arredar das colleitas os raios, as tormentas de saraiba, etc.” (2). Curiosamente, nesta área xeográfica, ó lado da popular festa das Cruces, continúan erguéndose hoxe en día altares presididos cada un deles por unha nena vestida de maia, co que se perpetúan elementos anteriores ó cristianismo.

No ano 570, no Concilio de Braga, prohibiuse a colocación de ramos nas casas, e pouco despois, na obra De correctione rusticorum, Martiño Dumiense o Bracarense denunciaba algúns destes cultos por seren propios de seres infernais. Pese á prohibición, a xente da Gallaecia seguiu poñendo ramos nas portas das casas e, seguramente, nos carros.

Quince séculos despois, no Salnés e en vilas e aldeas tanto do costado de noroeste coma no costado de leste da ría da Arousa, o 30 de abril, ponse o maio (xesta amarela) nas portas, portais e coches, e tamén nas bicicletas. No caso de Fefiñáns (viliña “axugada” á vila de Cambados), a tradición manda que se poña ó sol baixo, tal como me indicou meu pai, que seica xa o dicían os vellos de antes. Levo cumprindo este rito desde que, sendo neno, meus pais me mandaron un día buscar o maio, planta de florciñas amarelas que coñecía ben, da que tardei anos en saber que en galego se chamaba xesta e que, no interior de Galicia, pode ter florciñas brancas e recibir o nome de piorno.Tan arraigado está este rito na ría da Arousa (e no Salnés e nalgún concello da ría de Pontevedra próximo) que, mesmo na xente nova, por metonimia é máis coñecida a palabra maio para denominar a planta cá propia xesta.

Despois de ir uns anos ó maio, un día pregunteille a miña nai por que en todas as portas do noso barrio (a zona mariñeira de Fefiñáns) se poñía o maio e contestoume que maio era o mes das meigas, polo que había que protexerse delas e do mal de ollo antes de que entrase o mes. Non só existía no barrio a crenza de que era o mes das meigas, senón que cando nese mes chovía con sol, dicíase que nese momento as meigas estaban a peitearse.

Nos últimos anos, algunha vez pregunteilles a parentes e veciños de idades varias por que poñen o maio; e respondéronme que “é a tradisión”, que “hai que poñelo porque sempre se puxo”... Non lembro alusión ás meigas, pero poida que na xente maior haxa quen o pense, o que explicaría que, se ó sol baixo unha casa aínda non ten o seu maio, alguén coloca un ramiño da súa xesta na porta desa casa para que non quede desprotexida.

Hai lugares sen tradición do maio nas portas porque a floración é máis serodia e coincide co San Xoán, polo que na véspera desta celebración é cando se protexen as casas. En Lamas-Pardesoa (Forcarei) segue a colocarse nas portas e nas ventás da casa un ramo de sanxoás e de flores de bieiteiro para así protexerse das meigas, mentres que en Cervantes, nos Ancares de Lugo, poñen ramos nas fiestras e nas portas das casas e das cortes para tornar meigallos, malas sortes etc. Maiormente son flores de bantieiro, máis coñecido como bieiteiro ou sabugueiro.

Na parroquia de Numide (Tordoia) e outras da contorna, tamén a véspera do San Xoán, roseábanse as casas: herbas bravas recendentes da época, especialmente os estralotes, e flores de bieiteiro colocábanse soltas por riba da porta e nalgún burato da casa, no beiril das ventás e debaixo das tellas do tellado de palleiras baixas e currais. A finalidade de rosear era protexerse das meigas; e se cadra, acochado polo elemento lúdico e o estético, aínda o poida seguir sendo para algunhas persoas.

Na Illa de Ons poñían o maio o 1º de maio para non amaiarse, que era entrárenlles as bruxas nas casas e no gando, e o mesmo se facía na noite de San Xoán cun ramo de estralos ou herba de San Xoán, polo que a protección contra as meigas era dobre, en maio e en xuño (3).

O lume xerador de abundancia

Nas ribeiras do Ulla próximas á súa desembocadura, nas comarcas do Barbanza e da Maía, na ría de Muros e Noia e en lugares de Cuntis, Caldas de Reis e Vilanova da Arousa, sábese que na medianoite do 30 de abril se celebraba un culto prehistórico ó lume, xerador de vida e de abundancia. Mulleres, homes e crianzas saían das casas para percorreren os campos, prendendo fogueiras ou sacudindo sobre as sementeiras fachuzos acesos, con imprecacións ós cereais (trigo, centeo e millo miúdo) e ó liño plantados (4).

Ata a chegada da II República, nos concellos de Ames, Rois e Teo cortábase un piñeiro, que se espetaba despois nun outeiro ben visible. Arrincábanselle as follas e enganchábanselle silvas secas, toxos... E na medianoite do 30 de abril toda a veciñanza se reunía onde estaba o piñeiro, prendíalle lume e daba voltas arredor del cantando Lume ó pan / lume ó pan / cada espiga co seu toledán. (5)

O 30 de abril, en que a xente galega facía os ritos do lume e do ramo nas portas, correspóndese coa noite de Walpurgis ou noite das bruxas. Durante séculos, en Alemaña houbo a crenza de que esa noite as meigas voaban sobre vasoiras, gatos ou cabras cara ó Brocken, a montaña máis alta da serra do Hartz, no estado de Saxonia-Anhalt, para celebraren os seus rituais. Antigamente, prendíanse fogueiras para protexerse das temidas bruxas e adornábanse as portas con crucifixos e ramos de herbas, as vasoiras colocábanse coas sedas cara a arriba e de noite tanxíanse os sinos das igrexas. O gando protexíase botando sal na soleira dos alpendres (6).

Os maios figurativos

Propios da Galicia do sur, son os máis coñecidos actualmente. Nos da cidade de Pontevedra o común é a tradicional forma cónica, cunha estrutura de varas e vimbios recuberta de fiúnchos, hedras ou espadanas, e decorada con flores, laranxas, bandeirolas de papel e cascas de ovos. Agora as figuras tamén son de casas, cruceiros... de todo tipo de formas. Nos maios de Redondela téñense visto carros a tamaño natural, gamelas de diversas dimensións, vacas etc.

Nos maios da cidade de Ourense hai figuras cónicas ou piramidais, pero maioritariamente teñen forma de hórreos, cruceiros, cruces... Como nos de Pontevedra, a estrutura é de madeira, polo xeral recuberta con xestas, e decorada con musgo, flores e carrabouxos; no remate, os maios ourensáns teñen unha cruz. Antes saían o 3 de maio, día da Invención (descubrimento) da Santa Cruz de Cristo, data na que desfilaban tamén os de Pontevedra, pero agora fano o primeiro día do mes (7).

Os maios figurativos transpórtanse en andas, e son levados por xente moza que vai cantando coplas, que moitas veces son críticas sociais ás autoridades ou ben ridiculizacións de personaxes famosos ou de feitos chocantes. Case todas seguen un esquema tradicional con alusións ó mes de maio, cun canto que se acompaña con golpes dos palitroques que a xente moza leva nas mans.

En vilas mariñeiras como Marín, Bueu ou Vilagarcía (tamén en Pontevedra e ata comezos do séc. XX en Caldas de Reis) facíanse os maios-barcos ou barcos de maio, que consistían na reprodución dun barco cunhas rodiñas para movelos polas rúas. As coplas que se cantaban adoitaban ser de temática mariñeira (8).

O maio-mozo de Vilafranca do Bierzo

En Galicia houbo maio vivo en vilas do norte de Galicia: nas lucenses de Ribadeo, Viveiro, As Nogais, Mondoñedo (9), Lugo, Portomarín e Monforte de Lemos; na Coruña e noutras vilas da provincia como Pontedeume, Betanzos, Carnota, Porto do Son e Santiago; pero tamén na Galicia sur, en vilas ourensás como O Carballiño, O Castro Caldelas, Ribadavia, Verín e Viana do Bolo.

O neno máis novo, que facía de maio (o “rei do maio”), levaba a roupa cuberta con flores, hedras ou fiúnchos. Era quen cantaba, mentres o coro acompañante repetía a estrofa ou parte dela. Mostra plástica é o cadro El maio en Ribadeo, de finais do séc. XIX, do pintor asturiano Dionisio Fierros, que casou nesa vila da Mariña, onde viviu varios anos.

A única expresión de maio vivo do dominio lingüístico galego é o maio-mozo de Vilafranca do Bierzo. Na mañá do 1º de maio córtanse as cañaveiras ou mazandois, popularmente chamados maios, cos que se visten os maio-mozos, tal como se ve na ilustración que acompaña este texto. Os rapaces que van cantar o maio son dun mesmo barrio e elixirán entre eles un ou dous para vestilos. Escollido o máis forte e alto, “para que soporte o peso e resulte un maio grandioso co que se espera percorrer cantos máis barrios mellor, escomézase a cubrir ó mozo completamente ata que non sexa recoñecido”, o que é importante, xa que debe simbolizar unha deidade vexetal. A fin de que o maio, florido de seu, estea máis adornado, poden colocárselle algunhas flores (10).

Na comitiva, vestida rusticamente, pórtase un mego ou cesta para gardar os cartos, castañas maias e outros froitos secos que se van conseguindo. A comitiva vai cantando coplas en galego (11), con música con características arcaicas, que se relaciona con fenómenos culturais producidos desde a Idade Media polo Camiño Francés a Compostela, do que esa vila berciana é paso obrigado.

O maio-mozo de Vilafranca constitúe a mostra viva dun rito ancestral relacionado co culto á árbore e co ciclo de maio; tamén o eran os maios humanos de Mondoñedo, pero a presión da Igrexa foi a causante da súa desaparición desde maio do 1937. Igual de ancestral é poñer o maio nas portas das casas da ría da Arousa, pese á condena da Igrexa hai quince séculos, en lembranza de cando había que protexer as casas do mal de ollo e doutros meigallos.

3 de maio do 2022

(1) Clodio González Pérez: “Maios, os”, Gran Enciclopedia Galega Silverio Cañada, tomo 27. El Progreso-Diario de Pontevedra, 2003, p. 142.

(2) Ibídem, p. 143.

(3) A información de Lamas (Forcarei), de Cervantes (Ancares), de Numide (Tordoia) e da Illa de Ons fornecéronma Carme Hermida, Xosé-Henrique Costas, Xoán Babarro e Xosé Manuel Dopazo, respectivamente. Sanxoás, estralos e herba de San Xoán son denominacións da Digitalis purpurea L., que conta con moitos outros nomes no galego oral. Nas lendas dos mapas 107a e 107b do vol. VI do Atlas Lingüístico Galego (2015) relativas a esa planta, figuran 90 formas diferentes, incluídas as variantes fonéticas e morfolóxicas do mesmo lexema.

(4) Clodio González Pérez, op. cit., p. 144.

(5) Ibídem, p. 147.

(6) https://es.wikipedia.org/wiki/Noche_de_Walpurgis [consultado o 3 de maio do 2022]

(7) Clodio González Pérez, op. cit.,pp.147-148.

(8) Segundo información de Xosé Manuel Dopazo, en Bueu o barco-maio tamén se levaba nas carrozas da procesión do Corpus. Nesa vila deixaran de facerse os maios, pero recuperáronse no 2022 cun maio figurativo redondo e dous maios vivos .No Morrazo, Marín conta cunha gran tradición dos maios, onde mesmo acudía nas décadas de 1960 e 1970 a rapazada da Illa de Ons para concursar con maio propio; sobre os barcos-maio de Marín do 2022 véxase https://www.diariodepontevedra.es/articulo/o-morrazo/maio-que-afasta-meigallo-recupera-tradicion-marin/202205012244341198504.html

(9) En Mondoñedo houbo maios humanos ata maio do 1936, pero non en maio do 1937. Cunqueiro di que existiu ese maio ata 1936; desde aquela non se celebra, pero existen coplas, noticias e fotos que testemuñan os maios humanos, tamén en Mondoñedo, ata a chegada da represión franquista.

(10) H[éitor]. Manuel Silveiro Fernández: A festa do Maio. Unidade didáctica. Festas anuais I. Asociación Cultural “Escola de Gaitas de Vilafranca do Bierzo”, sen data, pp. 15-16. Sobre a festa do maio, vista por escolares de primaria e secundaria dos colexios de Vilafranca, Corullón e Cacabelos, véxase Contos do maio (I),[1993], e Contos do maio (II),1994, editados pola “Escola de Gaitas de Vilafranca do Bierzo”.

(11) Para as coplas cantadas no maio-mozo de Vilafranca do Bierzo pode verse https://www.facebook.com/cantademeunmaio/videos/cant%C3%A1demeunmaio-viafranca-do-berzo/280175683143673/